هفتم صفر، سالروز شهادت حضرت امـام حسـن مجتبـی علیه السلام یا ولادت امـام کاظـم حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام ؟؟!!
در تقویم کشوری، هفتم ماه صفر روز میلاد امام موسی کاظم علیه السلام اعلام شده است در صورتی که این تاریخ طبق قول صحیح مصادف با شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام می باشد. از دیرباز در حوزه هزار ســـاله نـــجف اشرف هفتـم صفر را روز شهادت امام مجتبی علیه السلام می دانند و شیعیان عراق و سایر کشورها نیز در این روز برای سبط اکبر امام حسن مجتبی علیه السلام اقامه عزا می کنند؛ اما در ایران شهادت سبط اکبر بیست و هشتم صفر است همزمان با شهادت رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله؛ چرا ؟!
در وقوع شهادت سبط اکبر پیامبر صلی الله علیه و آله، حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در ماه صفر، بین علمای شیعه اختلافی وجود ندارد، لکن در میان علمای شیعه در روز شهادت امام علیه السلام سه قول وجود دارد:
قول اول: (آخر ماه صفر)
روز آخر ماه صفر که قائل آن شیخ کلینی قدس سره می باشد و لازم به ذکر است که این قول را تنها ایشان ذکر کرده و قول منفردی است که با تمام وجاهت و بزرگی وی هیچ یک از علمای شیعه تا این زمان از او تبعیت ننموده‌اند. ( لذا از بررسی این قول صرف نظر می کنیم.)
قول دوم: (28 صفر)
اولین قائل آن شیخ مفید قدس سره در کتاب (مسارّ الشیعة) می باشد. واین در حالی است که خود شیخ مفید در کتاب دیگرش بنام (الإرشاد) از ذکراین روز به عنوان روز شهادت خودداری نموده است و تنها به ذکر ماه صفر اکتفا کرده است.
دومین قائل به این قول شیخ طوسی قدس سره در کتاب (تهذیب الأحکام) است. و با توجه به اینکه شیخ کلینی و شیخ مفید قدس سرهما در شمار مشیخه او قرار داشته اند، تنها از کلام شیخ مفید قدس سره» در کتاب (الإرشاد) تبعیّت کرده است و روز خاصی را معین نکرده است. که از عدم التزام و تعیین نکردن او به روز خاص در ماه صفر، می توان استفاده نمود که کلام شیوخ خود (کلینی و شیخ مفید) در بیست و هشتم و آخر ماه صفر را نپذیرفته است.
البته لازم به ذکر است که قول بیست و هشتم صفر از سوی برخی مثل شیخ طبرسی و ابن شهرآشوب مازندرانی قدس سرهما مورد تأیید قرار گرفته است، لکن پس از قرن ششم تا این زمان قائلی ندارد.
قول سوم: (7 صفر)
این قول مشهور می باشد و از دو جهت حائز اهمیت است:
جهت اول: از جهت قائلین به آن، در کمّ و کیف؛
این قول از جهت قائلین به آن، در کمّیت و کیفیت نسبت به قائلین دو قول مذکور برتری دارد.
اما از جهت کیفیت؛ در لسان روایات به روز دقیق شهادت امام علیه السلام اشاره شده است و این خود نشان از ترجیح این قول نسبت به اقوال دیگر است به گونه ای که در روایات به روز پنجشنبه اشاره شده است.
اما از جهت کمیت تعداد قائلین این قول، از قائلین دو قول مذکور بیشتر است. که در ادامه به اسناد آن اشاره می کنیم.
لازم به ذکر است که بنابر اسناد موجود، این قول از زمان امام کاظم علیه السلام رواج داشته و از سوی قاسم بن ابراهیم الرسّی «البرسی» 169 - 246 ه ق عنوان شده است.
قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم؛
نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم اینگونه می نویسد: «قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ابراهیم پسر حسن مثنّی پسر امام مجتبی علیه السلام است. او صاحب کتاب (تثبیت الإمامة) می باشد که از امام صادق علیه السلام با واسطه و از امام کاظم علیه السلام بدون واسطه روایت می‌کند».
ابوالحسن العمری در کتاب (المجدی فی انساب الطالبییّن) می نویسد: «کنیة او ابامحمّد فردی عفیف و زاهد بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته است و مردم را به وصایت امام رضا علیه السلام دعوت می کرده و از سال 220 ه ق تا 246 ه ق که از دنیا رحلت نمود، در جبل الرسّ «کوهی در نزدیک حله» مخفی بوده است.
همچنین آقا بزرگ تهرانی از او تمجید بسیار نموده است و فرموده است: او سیدی شریف و از سادات بنی الحسن «علیه السلام» است.
از این روایت قاسم بن ابراهیم، بزرگانی از فقهاء همچون شهید اول، کفعمی، والد شیخ بهائی، شیخ بهائی در (توضیح المقاصد)، علامه مجلسی در (بحارالأنوار)، شیخ عبدالله بحرانی در (عوالم العلوم)، شیخ محمد حسن نجفی در (جواهر الکلام)، شیخ جعفر کاشف الغطاء در (کشف الغطاء) و شیخ عباس قمی در (انوار البهیّه) «قدس سرهم» پس از قرن هفتم تا زمان حاضر تبعیت نموده اند؛ که به برخی از این روایات اشاره می کنیم:
اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز 7 ماه صفر:
سند اول: «تثبیت الإمامة»
قدیمی ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده کتاب «تثبیت الإمامة» تألیف «سید قاسم بن ابراهیم الرسی» است که در سال 246 وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت نقل می کرده است. وی در کتاب خویش چنین آورده است.
«الامام الحسن علیه السلام ابوه الامام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، امه فاطمة الزهراء سلام الله علیها، ولادته: ولد فی المدینه لیلة النصف من شهر رمضان فی السنة الثالثة للهجره، القابه: التقی، الزکی، السبط، وفاته: توفی فی السابع من شهر صفر سنة خمسین من الهجرة».
سند دوم: قول شهید اول
یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم ماه صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای 786) می باشند؛ ایشان در کتاب شریف «دروس» می فرمایند: الامام، الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة... و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و اربعین من الهجرة. [1]
سند سوم: قول مرحوم کفعمی
یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم ماه صفر شده است، علامه بزرگوار و محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح» می باشد ایشان در این کتاب چنین می فرماید:
ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة خمسین من الهجرة. [2]
سند چهارم: پدر بزرگوار شیخ بهایی
یکی دیگر از بزرگانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر می باشد، مرحوم علامه شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب «وصول الأخبار الی اصول الأخبار» می باشد وی که متوفای سال 984 هجری است در کتاب خویش می فرماید:
«هو الإمام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة مسموما فی المدینة یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة تسع او ثمان و اربعین و قیل سنة خمسین من الهجرة عن سبع و اربعین سنة. [3]
جهت دوم: سیره علماء و مراجع
سیره علمی علماء و متشرعه و سنت عملی آنها اینگونه بوده است که در روز هفتم ماه صفر، در کلیه بلاد شیعه اقامه ی عزا می نمودند. خصوصاً این سنت در نجف اشرف و حوزه علمیه قم پس از ورود آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری قدس سره به قم و تأسیس حوزه، (در هفتم صفر) دستور به تعطیلی بازار، حوزه علمیه و اقامة عزا نمودند؛ و پس از ایشان تحفّظ این سنت سیره بزرگانی همچون آیات عظام بروجردی و گلپایگانی قدس سرهما - که هر کدام در زمان خود مسئولیت حوزه را به عهده داشته‌اند - بوده است.
مطلب دوم: ولادت امام کاظم علیه السلام صفر یا ماه ذی الحجه؟
ولادت امام کاظم علیه السلام در روز هفتم صفر با اینکه بین علما شهرتی پیدا کرده است ولی؛
اولاً: بزرگانی چون شیخ کلینی در (اصول کافی) و شیخ مفید در (الإرشاد و مسارّ الشیعه) و شیخ طوسی قدس سرهم در (تهذیب الأحکام) به قول ولادت آن حضرت درهفتم صفر اعتنا نکرده و از بیان آن ساکت مانده اند.
ثانیاً: فحولی از علما چون شهید اول در (الدروس)، شیخ محمد حسن نجفی در (جواهر الکلام) و شیخ جعفر کاشف الغطاء قدس سرهم در (کشف الغطاء) آن را ضعیف شمرده اند.
ثالثاً: در تاریخ ولادت امام کاظم علیه السلام روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد برقی در (المحاسن)، شیخ کلینی در (اصول کافی)، محمد بن حسن صفّار در (بصائر الدرجات) و ابن جریر طبری شیعی قدس سرهم در (دلائل الإمامة) از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند: که این ولادت پس از ایام حج سال 127هـ و هنگام مراجعت حضرت امام صادق علیه السلام به مدینه و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء 33 میل (حدود 53 کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.
مطلب مهم: روایت ابی بصیر قرینه ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام کاظم علیه السلام در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم عليه السلام در ماه ذی الحجة دیده به جهان گشود نه در ماه صفری که درسال 128هـ نقل شده است.
رابعاً: ابن جریر طبری قدس سره متوفای قرن چهارم در روایت دیگر از امام عسکری علیه السلام در (دلائل الامامة)، تصریح بر وقوع ولادت آن حضرت در ماه ذی الحجة نموده است.
در پایان اینکه مراجع معظم تقلید همچون آیات عظام وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، حسینی شیرازی، سیستانی، روحانی، شبیری زنجانی و... حفظهم الله و همچنین فقیه بزرگ مرحوم آیت الله میرزا جواد تبریزی نیز به تبعیت از سنت علمای سلف خصوصاً مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری قدس سره (رئيس و مؤسس حوزه علمیه قم) تأکید نموده و بر اقامه ی عزا در این روز (7صفر) و حرکت دسته‌های عزاداری به عنوان روز شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام اتفاق نموده اند؛ و در این روز دروس سطوح عالی حوزه تعطیل می گردد.
و جای این پرسش باقی است آیا هیچ ایام اللّهی نزد شیعه بالاتر از روزهای منتسب به حضرات معصومین علیهم‌السلام وجود دارد؟
مسلَّما اقامه ی عزا در این روز از باب «وَ ذَکِّرْهُمْ بِأَیَّامِ اللَّه» و عامل به آن از مصادیق شیعه واقعی آن حضرات معصومین علیهم السلام - که فرمودند: «یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا» - بوده تا شامل دعای ایشان که فرمود: «رحم الله من احیاء امرنا» گردند.
هرچند مرحوم حاج شیخ عبدالكریم حائری یزدی موسس معظم حوزه علمیه قم فقط هفتم صفر برای امام مجتبی علیه السلام اقامه عزا می كردند و به امر ایشان در آن روز بازار هم برای اقامه عزا تعطیل می شده و هنوز هم در برخی از بیوت مراجع در قم روز هفتم صفر برای امام مجتبی علیه السلام روضه برپا می شود اما همچنان در تقویم رسمی كشور هفتم صفر روز ولادت امام موسی بن جعفر علیهما السلام درج می شود كه بنابر برخی پژوهش های انجام شده قطعاً ماه ولادت ایشان ذی الحجه است و هفتم صفر ولادت آقا حضرت موسی بن جعفر امام کاظم سلام الله علیه نیست!
و اگر هم ولادت باشد نكته مهم این است كه محرم و صفر ماه حزن اهل بیت علیهم السلام است و بسیاری از بزرگان ما تقیّد داشتند كه در روز هفتم صفر مجلس روضه تشكیل شود و روضه امام مجتبی یا امام كاظم علیهما السّلام خوانده شود و تأكيد می كردند این روزها حتی اگر تولد امام معصوم عليه السلام هم باشد، روز سرور نیست، روزهای اسارت اهل بیت امام حسین علیهم السلام و ماه حزن است!
و نكته جالبی كه بزرگان می فرمودند این بود كه "چون ناصرالدین شاه تولدش در این روز بود و برای اینكه روز تولدش مصادف با شبِ شهادت امام جسن مجتبی علیه السلام نباشد تا بتوانند جشن بگیرند این دست كاری را در تقویم كرده اند. "كه در حد یك احتمال می شود پذیرفت اما قابل تأمل است چون واقعاً تولد او در همین روز بوده ششم صفر و قبل از آن قول بیست و هشتم مرسوم نبوده و الان هم فقط منحصر به ایران است!
به هر حال سیره مراجع عظام و نظرشان در مورد جشن در ماه صفر همین است و عموم آنها با برگزاری مجلس شادی در ماه صفر كه ماه حزن اهل بیت علیهم السلام است مخالف هستند.
چقدر خوب است كه فقط یك روز یعنی هفتم صفر - با توجه به قوت این قول - به شهادت امام مجتبی علیه السلام اختصاص داده شود تا هم با سایر شیعیان هماهنگ شویم و هم در ایام آخر صفر مجال كافی برای طرح مباحث هویتی و اعتقادی در مورد رسول خدا صلی الله علیه و آله باشد و هیچ یك از دو مناسبت، در یك روز، تحت الشعاع دیگری قرار نگیرد.
با مطالبی که ذکر شد این سؤال مطرح است که آیا هفتم صفر را به سوگواری بپردازیم یا به جشن و سرور؟!
لذا بر آن شدیم تا در رابطه با این موضوع از مراجع عظام تقلید کسب تکلیف نموده تا مهر تأییدی بر ادعای خود بزنیم.
استفتاء از برخی مراجع معظم تقلید
با توجه به اهميت برگزاری عزاداری و اقامه شعائر اهل بيت عليهم السلام و مظلوميت سبط اکبر امام حسن مجتبی عليه السلام و سيره مستمره علمای حوزه های علميه قم و نجف اشرف و کربلای معلی و ساير مشاهد مشرفه که روز هفتم ماه صفر را به عنوان شهادت امام حسن مجتبی عليه السلام اقامه عزا می کردند و از جمله مرحوم حاج شيخ عبد الکريم حائری مؤسس حوزه علميه قم که بر تعطيلی دروس حوزه علميه و اقامه عزا بر آن وجود شريف اصرار داشتند و به دستور ايشان بازار قم تعطيل مى گرديد و از زمان حيات آن بزرگوار تا کنون نيز بر اين منوال باقى است؛ نظر حضرتعالی نسبت به روز هفتم صفر ـ که بنا بر اقوالی از جمعه شهيد اول در کتاب دروس، مرحوم کفعمی در مصباح، شيخ بهايی و مرحوم شيخ جعفر کاشف الغطاء و برخی ديگر از اعاظم فقها تصريح بر شهادت امام حسن مجتبی عليه السلام در اين روز نموده اند ـ چيست؟ در صورت صحت اقوال فوق الذکر در اين روز و بنا بر قولى ولادت امام موسى کاظم عليه السلام نيز هست، وظيفه و تکليف ما شيعيان و خصوصاً صدا و سيما در بر پايی عزاداری و يا جشن و سرور چه می باشد؟
پاسخ مرحوم آيت الله العظمی میرزا جواد تبريزی (رضوان الله تعالی علیه)
محرم و صفر ماه های حزن بر سيدالشهداء و خاندان اهل بيت عليهم السلام مى باشد و بايد به مجالس عزاداری و روضه خوانی بگذرد. والله اعلم
پاسخ آيت الله العظمی وحيد خراسانی (دامت برکاته)
بسم الله الرحمن الرحيم، به آنچه فقيه محقق، موسس حوزه علميه قدس سره فرموده اند، بايد عمل شود.
پاسخ آیت الله العظمی سید صادق حسینی شیرازی (دامت برکاته)
بسم الله الرحمن الرحیم
اظهر آنست که شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی صلوات الله علیه در هفتم ماه صفر بوده و اقامه انواع شعائر حسینیه علیه السلام در این روز از قربات الی الله متعال و مصداق ظاهر (یحزنون لحزننا) و موجب خشنودی مولایمان حضرت بقیه الله عجل الله تعالی فرجه الشریف می باشد.
28/صفر/1430
پاسخ آیت الله العظمی سيستانی (دامت برکاته)
بسمه تعالی
بزرگداشت شهادت سبط اکبر امام حسن مجتبی عليه السلام و ترتيب مجالسی براى آن حضرت و ذکر مصائب و يادآوری مناقب آن امام از مصاديق تعظيم شعائر است. و من يعظم شعائرالله فانها من تقوي القلوب.
پاسخ آيت الله العظمی صافى گلپايگانی (دامت برکاته)
برپائي مجلس ميلاد ائمه عليهم السلام بسيار خوب و مناسب است اما چون هفتم صفر بنا بر بعضی اقوال مصادف با سالروز شهادت امام حسن مجتبی عليه السلام مى باشد و از طرفی تمام ماه محرم و صفر ماههای حزن آل الله و کاروان داغدار و مصيبت زده حضرت سيدالشهداء عليه السلام است سزاوار است در اين دوماه مجلس روضه وعزا برپا نموده و از مجالس جشن وسرور جداً اجتناب نمود. ان شاءالله مجمع مقدس شما عزيزان مورد توجه و عنايت خاصه حضرت بقية الله ارواحنا فداه قرار بگيرد و همه از منتظران امر فرج آن حضرت بوده باشيد.
پاسخ آیت‌الله العظمی سید صادق روحانی (دامت برکاته)
باسمه جلت اسمائه، جماعتی از محققین و علما مانند شیخ مفید، شهید و کاشف الغطاء بعد از تحقیق، روز هفتم صفر را روز شهادت آن حضرت نوشته اند من هم موقعی که در این مورد تحقیق می کردم، تقریباً اطمینان به این پیدا کردم؛ بنابراین مقتضای تعظیم شعائر، اقامه مجلس عزا، تعطیلی بازار، خروج دسته جات و عزاداری در این روز است، و وظیفه صدا و سیما بر پایی عزاداری است و تولد امام کاظم علیه السلام در این روز مانع نباید بشود.
پاسخ آیت الله العظمی شبیری زنجانی (دامت برکاته)
بسمه تعالی
عزاداری روز هفتم ماه صفر به عنوان سوگواری سبط (علیه السلام) و تعطیل بازار که سنت شیعیان بوده از شعائر دینی است که باید محفوظ بماند و با ذکر مناقب امام هفتم (علیه السلام) منافات ندارد.
سخنان حضرت آیت الله سید محمد جواد علوی بروجردی (مد ظله العالی) نوه آیت الله العظمی بروجردی رحمة الله علیه در پایان درس خارج اصول سال 87
راجع به هفتم صفر، بعضی ها معتقدند، ولادت حضرت موسی بن جعفر علیهما السّلام است، لکن بنابر مشهور بین متأخرین (از زمان مرحوم شهید به بعد،) شهادت امام مجتبی صلوات الله وسلامه علیه است. مرسوم در حوزه علمیّه قم از زمان مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (رحمة الله عليه) همچنین در حوزه علمیه نجف، همیشه شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام را در هفتم صفر می گیرند. مرحوم حاج شیخ «هفتم صفر» حوزه را تعطیل می کردند، بازار تعطیل می شد. از زمان مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و هم چنین بعد از ایشان، این رویه ادامه داشته است.
[1]. شهید اول، دروس: ج 2، ص 7.
[2]. کفعمی، المصباح: ص 509.
[3]. علامه شیخ حسین بهایی، وصول الاخبار: ص42