يکي از آموزش‌هاي باقي مانده از ميراث گذشته که هنوز در بين جوامع اسلامي رايج است، موضوع وقف است ولي به رغم ظرفيت وسيع آن در شمول مباحث کاربردي اقتصادي، علمي، پژوهشي و اجتماعي، در برخي حوزه‎‎ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

متاسفانه يكي از كاركردهاي وقف حوزه توليد علم و دانش است كه با وجود سبقه تاريخي قوي در دهه‎هاي گذشته كمتر مورد توجه قرار گرفته و مستور مانده است.

به گزارش خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران(ايسنا) – منطقه يزد، "سيدحسين ميرحسينی" معاون پژوهشي جهاددانشگاهي استان يزد در ميزگردي كه به منظور اهميت و بررسي راهكارهاي توسعه وقف علمي در اين دفتر خبري برگزار شد، به تأثير وقف در پژوهش و در نتيجه گسترش دانش و علومي که موجب شکوفايي تمدن عظيم اسلامي در قرون مختلف و اهميت آن در عصر حاضر اشاره كرد.

وي توجه ويژه مسئولان و دست‌اندرکاران برنامه‌ريزي توسعه کشور که احياي تمدن اسلامي، پيشرفت و آباداني كشور را وجهه همت خود قرار داده‌اند در اين رابطه خواستار شد و تاكيد كرد: امروزه جوامع مختلف به اهميت وقف و بنيادهاي وقفي و خيريه به عنوان پديده‌اي سودمند و در مسير رشد و تعالي تمدن انساني و توسعه همه جانبه جامعه حتي در مادي‌ترين تمدن‌هاي امروزي، باور پيدا كرده‎‎اند.

ميرحسيني به نقش ارزنده و سازنده وقف و بنيادهاي وقفي در توسعه علم و فن‌آوري و امر تحقيق و پژوهش اشاره كرد و گفت: موقوفات از نظر درآمد و بهره مستمري که هميشه داشته‌اند از بهترين و پايدارترين منابع مالي و حمايت‌کننده براي انجام پژوهش‌ها و توسعه علم و دانش در جوامع اسلامي و حتي در کشورهاي غربي در يک قرن اخير بوده‏‏اند.

اين پژوهشگر با اشاره به توجه دولت به نقش سازمان‌هاي غير دولتي و تشکل‌هاي داوطلب مردمي و بنيادهاي خيريه در حل مشکلات اقتصادي و اجتماعي جامعه، بر احياي مجدد فرهنگ اصيل وقف به عنوان امري ضروري تاكيد كرد.

وي خاطرنشان كرد: از جمله عوامل مهم رشد و شکوفايي تمدن اسلامي، نظم يافتن امر پژوهش و دانش‌آموزي و فراهم بودن امکانات تحصيلي براي دانشمندان و محققين بوده و اين امکان بيشتر از محل درآمد موقوفات مدارس و اماکن علمي و آموزشي ايجاد مي‌شده است.

وقف از عوامل فروزان ماندن مشعل دانش

ميرحسيني وقف را از مهم‌ترين عوامل فروزان ماندن مشعل دانش و انجام پژوهش علمي در دنياي اسلام بلکه سراسر جهان خواند و تاكيد كرد: اگر حقيقت وقف، درست شناخته شود و مورد توجه قرار بگيرد، امروز نيز مي‌تواند بيش از پيش کار ساز و سرنوشت ساز باشد و نقش مؤثر خويش را در پيشبرد علوم و فنون و ابلاغ ارزش‌هاي الهي و انساني به نحو احسن ايفا کند.

وي اين مهم را بر عهده متفکران و آگاهان خيرانديش جامعه اسلامي دانست تا بار ديگر براي احياي سنت پسنديده و شکوفايي بيشتر آن همت بگمارند.

وي در ادامه متذكر شد: اصولاً توسعه و پيشرفت کشورهاي پيشرفته با رشد علمي آن کشورها همگام بوده است يعني در اصل رشد علمي است که به توسعه در زمينه‌هاي اقتصادي و اجتماعي منجر مي‌شود هر چند كه داشتن برنامه صحيح اقتصادي نيز بسيار مهم است ولي براي داشتن يک برنامه اقتصادي صحيح هم ناگزير به انجام تحقيقات علمي که ارزش افزوده ايجاد كند، هستيم.

سرمايه‏‏هاي‎‎ علمي ثروت واقعي جوامع هستند

ميرحسيني  سرمايه‏‏هاي علمي را ثروت واقعي جوامع خواند و گفت: متاسفانه به ما چنين القا شده که فقط به اعتبار مواد خام خودمان را ثروتمند حساب کنيم، در صورتي که اين طور نيست و اين چند ميليارد دلار درآمد نفتي سالانه ما در مقابل آن چيزي که مغز انسان‌هاي باسواد توليد مي‌کند، چيزي نيست.

وي ظرفيت‎‎هاي خدادادي، بدون فکر تبديل آن به ارزش افزوده را بي تاثير در رشد اقتصادي و اجتماعي جامعه دانست و گفت: در حالي كه كشوري ديگر مي‏‏تواند همين استعدادهاي و منابع خدادادي را به نفع خود به خدمت بگيرد و از آن‌ها استفاده کند کما اين ‌که در حال حاضر نيز در هر يک از زمينه‌هاي علمي حداقل 2 تا 3 برابر تعداد متخصصان داخل کشور، در خارج از کشور هستند.

وي حلقه مفقوده در اين حوزه را وجود يک نرم‌افزار مديريتي و جسارت براي انجام کارهاي کلان دانست و تاكيد كرد: بايد با جسارت در اين حوزه براي نيروهاي متخصص و گسسته كشور را با يک نرم‌افزار مديريتي به يكديگر متصل كنيم.

الگوبرداري غربي‎‎ها از بنيادهاي وقفي در اسلام

ميرحسيني  اشاره به سابقه 700 ساله كشورمان در داشتن مراکز علمي پژوهشي در سطح بسيار عالي مثل مجتمع آموزشي ربع رشيدي و غيره، عنوان كرد: اكنون غربي‏‎‎ها از اين‌گونه بنيادهاي وقفي در اسلام الگو گرفته‎‎اند و امروزه شاهد بنيادهاي خيريه و موقوفه زيادي هستيم که از مراکز علمي و پژوهشي آنان حمايت مي‌کنند كه از آن جمله مي‎‎توان به بنياد نوبل در سوئد، فورد و راکفلر در آمريکا و بنيادهاي متعدد وقفي در آلمان اشاره كرد.

وي معتقد است كه موقوفات و بنيادهاي وقفي کشورهاي غربي با موقوفات اسلامي افتراق بنيادي دارند اما در مواردي که مقصود آن‌ها حل مشکلات عمومي، پشتيباني، تشويق، ترغيب و ترويج دانش و فن‌آوري و پژوهش است داراي وجوه اشتراک اساسي هستند و به جاست که با شناخت ماهيت و مقاصد موقوفات يکديگر از تجارب ذي‌قيمت هر يک تا آن‌جا که در چارچوب‌هاي فرهنگي اجازه مي‌دهد، بايد بهره گرفت.

اين مسئول گسترش سنت وقف و تأسيس بنيادهاي وقفي در تمامي زمينه‌هاي مورد نياز کشور از ملزومات رستگاري علمي، پژوهشي، فني و نظاير آن ذكر كرد و گفت: بايد علاوه بر اين كه مسئولان دولتي نبايد پرداختن به توسعه علم و دانش و تحقيقات را يک موضوع حاشيه‌اي در نظر بگيرند، مسئله احياي فرهنگ وقف براي مصارف علمي و پژوهشي همانند قرون اوليه شکوفايي تمدن اسلامي جدي گرفته شود و اين امر نيز نيازمند فرهنگ‌سازي در سطح ملي است.

نقش وقف در گسترش علم از صدر اسلام

حجت‌الاسلام "غلامرضا عادل" مدير كل اوقاف و امور خيريه استان يزد در اين ميزگرد اظهار كرد: آنچه که در آیات و روایات در باب وقف بیشتر مدنظر قرار گرفته، اجر معنوی آن است حتي اگر اين عمل نيك، بسيار ناچيز و كوچك باشد.

وی با تاكيد بر اين كه خداوند انسان را براي رسيدن به كمال آفريده است، افزود: در فطرت انسان یک نوع جاودانگی نهفته است و وقف يكي از مصاديق جاودانه شدن و به تعبيري چشمه همیشه جاری است.

وي به اهميت موضوع علم و دانش در دين مبين اسلام اشاره كرد و گفت: نخ اتصال نيات تمام واقفان در هر حوزه‏‏اي خدمت به مردم است حال اين خدمت در حوزه اجتماعی، بهداشت و درمان، رفع نیازهای معيشتي مردم يا در بحث خدمات علمی باشد.

عادل با بيان اين كه نقش وقف در گسترش علم به صورت کلی از صدر اسلام وجود داشته ‌است، اولین وقف اسلام كه از سوي پيامبر اكرم(ص) با ساخت مسجدي انجام گرفت را نيز نوعي توجه به علم و آموزش دانست و گفت: مساجد علاوه بر برپایی نماز و عبادت، مكاني براي آموزش دین و احکام الهی و افزايش معرفت و شناخت انسانهاست.

وي خاطرنشان كرد: تا قبل از حوزه‌های علمیه به سبک سنتی، مسجد جایگاهی براي علم‎‎اندوزي افراد بود و حتي در حال حاضر نيز در بسياري از روستاها همچنان محفلي براي گسترش علم است.

مدير كل اوقاف يزد با اشاره به جایگاه وقف علمي در کشور و فراز و نشيب‏‏هايي كه طي دوران مختلف داشته است، نقش حکومت‌ها در اهميت دادن به اين مقوله را بسيار تاثيرگذار خواند و گفت: دستگاه‌های اجرایی و مردم در واقع به عنوان بازوهای اجرایی و مجریان، سیاست‌های حکومت را اجرا می‌کنند.

وجود بيش از 230 مركز علمي آموزشي موقوفه در يزد

حجت الاسلام عادل اظهار كرد: در حال حاضر قريب 200 مدرسه وقفی، 30 حوزه علمیه وقفی و تعدادی دانشگاه در استان وجود دارد که از منابع موقوفه ساخته شده است.

عادل در رابطه با راهكارهاي تقویت جایگاه وقف از جمله وقف علمي در جامعه، گفت: در سال‎‎هاي اخير بيشتر در اين رابطه به کارهاي تبلیغی و ترویجی پرداخته شده و در اين رابطه نيز كارهاي فرهنگي متعددي صورت گرفته است.

وي عنوان مي‏‏كند: البته در مجموع فرهنگ مردم برگرفته از یک سری آداب و رسوم و سنت‌هاست و به همين دليل بيشتر موقوفات استان نيز در رابطه با مسائل ديني و فرهنگي مانند عزاداری‏‏ها و اهل بیت(ع) و موادي از اين قبيل، بوده است.

ضرورت اطلاع‏‏رساني كاركردها و نيازهاي وقفي روز جامعه

وي در مورد علت اين ديدگاه مردمي را نيز چنين بيان كرد: به نظر مي‏‏رسد كه دیگر كاركردهاي مختلف وقف براي مردم بازگو و مطرح نشده است و شايد واقفين با توجه به نياز روز جامعه اقدام به اين كاركردهاي وقفي مي‏‏كنند به عنوان نمونه در حال حاضر واقفان تمايلي به وقف آب‌انبار ندارند چرا كه با ايجاد تاسيسات و شبكه‎‎هاي آبرساني امروز، اين امر دیگر موضوعیتی ندارد ولی یک زمانی نیاز جامعه بوده و تعداد زیادی آب‌انبار ساخته و وقف شده ‌است.

اين مسئول خاطرنشان كرد: بنابراين بيان نياز روز جامعه در توجه دادن مردم به كاركردهاي ديگر وقف بسيار موثر است و در وقف علمي نيز بيان چنين نيازي در جامعه مي‏‏تواند به عنوان راهكار توسعه وقف علمي مورد توجه قرار گيرد.

وي معتقد است كه در ترويج وقف و سوق دادن واقفان به سمت موقوفات مورد نياز روز جامعه تنها در عهده اداره كل اوقوف نيست و همه باید به سمت نیازسنجی روز و تبیین آن برای مردم و همراه‌ کردن خیرین برای رسیدن به این اهداف، کمک کنند.

وي با اشاره به موضوع وقف مشارکتی و اوراق وقفي، نقش اين راهكارها براي ارائه كاركردهاي مختلف وقف از جمله در حوزه‏‏هاي سلامت و علمي را ياداور شد.

عادل در بخش ديگري از سخنانش از 60 موقوفه جديد در استان طي سال جاري خبر داد و گفت: اين رقم معادل تقريباً دو برابر موقوفات صورت گرفته در سال گذشته بوده است.

وي خاطرنشان كرد: البته در مورد موقوفات امسال اگر مباحث فرهنگی را مانند مسجد و حسینیه را به نوعی در ارتباط با كسب علم بدانيم، شايد بتوان گفت كه حوزه پژوهش و علم، سهم قابل توجهی از موقوفات امسال را به خود اختصاص داده است هرچند كه بخش علمی به طور خاص، هنوز جاي كار بسياري دارد.

وقف زیربنای تمدن اسلامی است

"محمد جواد عرفان فر" فعال حوزه وقف و روزنامه‏‏نگار نيز در اين ميزگرد،  وقف را زیربنای تمدن اسلامی خواند و تصريح كرد: روزی که نفت نبود، وقف زیربنای تمدن اسلامی به حساب می‌آمد و با استفاده از همین سنت حسنه،  مراکز نظامی، مدارس و حوزه‌های علمیه بر پا و اداره می‌شد و در تمام عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و خانوادگی تأثیرگذار بود.

وي افزود: امروز که تمام دنیا به دنبال اقتصاد، فرهنگ و سیاست پایدار است، مشاهده می‌کنیم که وقف برای جامعه اسلامی، اقتصاد پایدار را به دنبال داشته و در زمینه‌های مختلف ایفای نقش کرده است.

نویسنده کتاب‌های فهرست اسناد موقوفات یزد با بيان اين كه جان‌مایه تشکیل تمدن اسلامی با احیای فرهنگ وقف رخ می‌دهد، اظهار كرد: می‌توانیم از موقوفات در زمینه‌های گوناگون فرهنگی و اجتماعی استفاده کنیم همانگونه كه در زندگی ائمه اطهار(ع) نيز برای از بین بردن آسیب‌های اجتماعی نظیر فقر و جلوگيري از گسترش معضلات اجتماعي، از وقف استفاده ‌مي‏‏شده است.

ورود به فناوري‏‏هاي جديد در بستر وقف

عرفان فر كه سابقه مديريت در حوزه وقف را نيز دارد، يكي از اولويت‎‎هاي امروز جامعه را تأسیس شهرک‌های علمی و فناوری خواند و گفت: در اين رابطه مي‏‏توان از ظرفيت‎‎هاي موقوفات بهره گرفت.

وي تاكيد كرد باید با وجود فناوری‌های جدید و هنرهای نوین، بستر ورود به این موضوعات با وقف ایجاد شود چرا كه خیرات و وقف در حوزه فناوری نقش موثری نيز در جلوگیری از مهاجرت‏‏ها و آسيبهاي اجتماعي ناشي از آن در جامعه خواهد داشت.

وي پیشینه درخشان ایرانیان در حمایت از مراکز علمی، سنت حمایت از علم آموزی و پشتیبانی مراکز علمی را به عنوان بارزترین خصوصیات ایرانیان در دوره‏‏های مختلف تاریخ را يادآور شد و گفت: نمونه‏‏هایی همچون مجموعه علمی آموزشی "ربع رشیدی" که دارای چند صد سند و چندین هزار علم‏‏آموز بوده و با حمایت دانشمند فرهیخته "خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی" تاسیس و اداره می‏‏شده است، جزو نمونه‏‎‏های قابل تحسین و تحقیق در اين رابطه است.

توسعه وقف نيازمند فرهنگ‎‎سازي و اعتمادسازي

اين پژوهشگر حوزه وقف در ادامه اظهار كرد: ما در بعضی از وقف‌نامه‌ها نکات روان‌شناسی ظریفی را مشاهده می‌کنیم که واقف به آن توجه بسیاری کرده و رسالت ما در زمینه این سنت حسنه الهی سنگین است و باید در این راه تلاش‌های فراوانی انجام دهیم كه البته در این زمینه نقش رسانه‌ها بسیار مهم است.

وي افزود: از طرف دیگر نیز باید اعتمادسازی بین مردم جامعه صورت گیرد تا مردم بیشتر به این فریضه الهی عمل کنند و این سنت حسنه الهی را احیا و برای مردم تبیین شود.

عرفان‏‏فر معتقد است كه قطعاً از ظرفیت وقف به طور کامل استفاده نشده است و مسئولان باید با قانون‌گذاری موانع موجود را برطرف کنند تا در اجرای این عمل خداپسندانه مشکلی به وجود نیاید.

وي در اين خصوص خاطرنشان كرد: هنوز برخی املاک در شهرها وجود دارد که وقفی هستند، ولی درآمد آنها تبدیل به احسن نمی‌شود و ادارات اوقاف و امور خیریه باید اولویت کار خود را رسیدگی به این اموال قرار دهد و سعی شود که این درآمدها به مشکلات اجتماعی پیش آمده کمک کند.

عرفان‎‎فر گفت: امروز باید برای اشاعه فرهنگ اسلام از ابزار هنر و نمایش بهره جست و علاوه بر اين نيز برپایی ایستگاه‏‏هاي مشاوره وقف در جوار امامزادگان نيز مي‏‏تواند یکی از برنامه‌هایی باشد كه به نهادینه شدن فرهنگ وقف در جامعه کمک کند.

اهميت توجه به فعاليت‏‏هاي ترويجي و تحقيقاتي در حوزه وقف

"عبدالعظیم پویا" پژوهشگر فرهنگ و تمدن ایران و مدير عامل بنياد ميبدي نيز در اين نشست از يزد به عنوان یکی از شهرهای مهم در حوزه وقف ياد كرد و گفت: تعدادی از وقف‌نامه‌های بزرگ کشور و برخي از واقفان بزرگ كشور مربوط به یزد يا در يزد هستند.

وی اظهار كرد: نخستين گام براي انديشيدن به نوع كاركردهاي وقفي مورد نياز روز جامعه، انجام فعالیت‌های آموزشی، ترویجی و تحقیقاتی بیشتر برای معرفی کارهای انجام شده است.

وي ادامه داد: بايد در چند نوبت از واقفان بزرگ كه منشأ خدمات بزرگ بوده‏‏اند تجلیل شود تا واقفان امروز بدانند كه جامعه نيز قدردان خدمات آنهاست.

پویا توجه به مسائل رواني در حوزه وقف از جمله نقش دادن به واقفان در موقوفه خودشان را مهم خواند و گفت: نبايد تنها به انگيزه‏‏هاي معنوي واقفان بسنده كرد بلكه بايد انگيزههاي مادي واقفان را در قبال وقف مورد توجه قرار داد.

وي بيان كاركردهاي جديد و مورد نياز جامعه براي وقف را نيازمند جسارت در اعلام برخی مسائل و نوآوری‏‏ها خواند گفت: نباید محدود شويم بلكه باید برای آینده‌سازی و یک مدیریت کارآمد، روال‌های عادی، تکانی بخورد.

وی عنوان كرد: چه اشکالی دارد که از جهات مثبت نيز در اين مقوله به تمدن غرب یا بنیادهای غربي که البته برگرفته از مبانی فرهنگی ما هستند، توجه كنيم و از روش‌های آنها بهره‌مند شویم.

مدير عامل بنياد ميبدي، نگاه دست‌اندرکاران و اعضای هیات‌ مدیره اين بنياد را غالباً نگاه به مسائل پیشرفته روز دانست و افزود: همین انگیزه‌ها و اندیشه‌ها باعث ورود بنياد به رفع نیازهای فرهنگی، آموزشي و پژوهشي كه غالباً نيز سازمان‌های دولتی در بسیاری از آنها قادر به پاسخگويي نبودند، شد.

نقش وقف در توسعه مباني دموكراسي در جامعه

وي بيان كرد: شاید یکی از ساز و کارهای وقف در قرون گذشته نيز همین بوده است که سازمان‌های مسئول و حکومتی در خیلی از موارد نمی‌توانستند یا اعتقادی به ارائه خدمات از جمله در حوزه فرهنگی و ‌اجتماعی نداشتند، و کسانی براي رفع این کاستی از طريق وقف اقدام مي‏‏كردند.

پويا وقف را علی‎رغم داشتن برکات زیاد، در توسعه امر دموکراسی نیز موثر خواند و گفت: وقتی مردم بتوانند نهادهای مردمی ایجاد کنند و با این نهادها بتوانند خدمات اجتماعی مؤثری انجام دهند، این مردمی‌شدن کارها به نوعي تحکیم مبانی دموکراسی است.

وي معتقد است كه نیازهاي جامعه  همیشه مشخص ولی روش‌های برخورد با آن بسيار متفاوت است به طوري كه سياست حكومت‎‎ها در قبال رفع اين نيازها در كارامدي چنين نهادهاي مردمي تاثيرگذار است.

وی تامين منابع مالي بنياد ميبدي را از محل موقوفه "مسعود جندقي" بنیان‌گذار آن ذكر كرد و با اشاره به فعاليت‏‏هاي اين بنياد در معرفي چهره‏‏هاي علمي و فرهنگي سرشناس استان مانند بزرگداشت مرحوم  ايرج افشار، مرحوم مهدي آذریزدی، استاد اسلامی ندوشن و استاد اصغر دادبه که اخیراً برگزار شد، افزود: مهمترین اقدام بنياد ميبدي ایجاد دانشگاه دولتی با امکانات مردمی در زميني به مساحت 200 هكتار بوده است.

اين پژوهشگر فرهنگ و تمدن ایران در ادامه با اشاره به وجود موقوفه‏‏اي به نام "وقف شاه نجف" در میبد در ساليان دور، به نقش اين موقوفه در توسعه و تحکیم صنعت بومی زيلوبافي در اين شهرستان و بركات اقتصادي اين موقوفه تاكيد كرد.

وی همچنين نقش بنيادهاي وقفي خانوادگي و تاثير آن بر تحكيم بنيان آن خانواده‏‏ها را نيز يادآور شد و در بخش ديگري از سخنانش با گلايه از تاراج انفال استان در قالب استخراج معادن، خواستار اختصاص سهمي از اين انفال در قالب مكانيسم  وقف براي انتفاع جامعه استان در كنار برخورداري از آفات و آسیب‌های تخریب محیط‌زیست ناشي از برداشت از اين معادن در زندگی مردم، شد.