در پاسخ به سوالات فوق ترجیح می دهم از بین سوالات شما به موضوع اصلی گردهمایی یعنی نقش فضای مجازی در فعالیتهای فرهنگی بپردازم.

این موضوع را مهم تر دانسته و بر این تصورم که بررسی آن پاسخ هایی را برای دیگر سوالات نیز به همراه خواهد آورد شاید تا حدی انتظارات از گردهمایی را روشنتر کند و در دل خود پیشنهادهایی را برای بهبود آن داشته باشد.

در آغاز، طرح پرسش هایی ضروری است. پرسش هایی که بیش از پاسخ هایشان شایسته دقتند. چه بسا پاسخ های درستی که به پرسش های بی موقع و بی موقعیت و بی جای و جایگاه داده می شوند و درست از آن روی که درستند گروهی را متقاعد و هرچه مستدل‌تر، گروه بیشتری را بدنبال خود روان می کنند . بودجه ها صرف و نیروهایی مصروف می شوند و از مسائل اصلی منصرف می مانند واین خود بدترین آفت بررسی های نظری در تصمیم سازی هاست. نوعی مغالطه نظری و کژراهه و دام برنامه‌ریزی‌ و صرف بودجه هاست ( بگذریم که برخی در این سفسطه گریها منفعت هایی را نیز دنبال می کنند.) در این بین مهم ترین مسائل کدام اند؟ اولویت ها چیست؟ کدام یک علتند و کدام ها معلول؟ از کجا باید شروع کرد؟ الگوی حل مسائل چیست؟ و سوالاتی از این دست را باید همواره در بررسی ها مدنظر داشت.

در ارتباط با موضوع فضای مجازی هر نوع ورود و تصمیم گیری درخصوص نحوه و میزان و چگونگی استفاده از آن در فعالیتهای فرهنگی منوط به شناخت ماهیت آن است. پس از آن شناخت ویژگی‌ها و خصوصیات و روح و چهره‌ها و زمینه‌های روانی و اجتماعی ظهور و گسترش محصولات جدید و پرمشتری فضای مجازی است که می توان نسبت آن را با فعالیت‌های فرهنگی معلوم کرد، که مخالفت است و ضدیت؟ و یا موافقت و معاضدت؟ و آیا نسبتشان تناقض است؟ یا وسیله و هدف ؟ و یا ظرف و مظروف؟ و یا.....؟

همچنین طرح موضوع فرصت‌ها و چالش‌های فضای مجازی بدون شناخت ماهیت و زمینه‌های فراگیر شدن گسترده و جهانی آن نتیجه‌ای به بار نخواهد آورد و چشم ما را بر بسیاری واقعیات پیرامون خواهد بست و تعلیل گمراه‌کننده‌ای به دست خواهد داد. البته بدیهی است پاسخ به همه این سوالات و بررسی کامل آن از فرصت این مقال و از عهده این نگارنده خارج است. لذا فرصت را مغتنم شمرده سوالاتی که از گردهمایی انتظار است با دعوت از اندیشمندان و همفکری همکاران به آن بپردازد را طرح و در حد بضاعت ناچیز خود پاسخ هایی به آنها خواهم داد.

ویژگی ها و خصوصیات و روح فضای مجازی چیست؟

-          تکنولوژیک بودن آن

-          وابستگی اش به رشد علوم و صنعت نرم افزار و سخت افزار کامپیوتر و گوشی‌های همراه

-          جذابیت و زبان مختص به خود در برنامه نویسی و در استفاده (زبانی عام و همه شمول)

-          نوشوندگی سریع محصولات آن بدلیل سرمایه گذاری کلان و سودآور در این صنعت

-          جهانی بودن و فراگیری آن به دلیل دسترسی سریع و آسان و گسترده به اطلاعات با موتورهای جستجو

-          حضور موثر در عرصه های علم و ارتباطات و فرهنگ ودین و اجتماع و ... (تقریباً عرصه ای باقی نمانده که این پدیده در آن وارد نشده باشد.)

-          قابلیت شبکه شدگی و سرویس دهندگی سریع و آسان به گروههای متکثر در جغرافیای پراکنده(ایجاد جوامع بدون مرز جغرافیایی: شبکه های اجتماعی)

-          فضای مجازی فضایی است که هنوز هم در آن از ارباب و برده نام برده می شود و این را سطوح مختلف دسترسی به اطلاعات تعیین می‌کند. سرمایه جایش را به اطلاعات داده است و براساس سطح دسترسی به این اطلاعات است که کاربران طبقه بندی می شوند و جامعه طبقاتی جدید مجازی شکل می گیرد .

با این ویژگی های فضای مجازی که به برخی از عمده ترین های آن اشاره رفت زمینه های اجتماعی و روانی موجود در جامعه جهانی هم به میدان آمده و منجر به ظهور و بروز برخی محصولات و پدید های پرمشتری در این صنعت و فضای جدید شده است .

زمینه های بروز پدیده نوظهور شبکه‌های اجتماعی و گستردگی آن طی سالهای اخیر بسیار با اهمیت تلقی می شود. تنهایی انسان عصر جدید در چنبره انبوه روابط سرد و ماشینی نظام سرمایه سالار او را در فردیت لجام گسیخته اش تنها گذارده و فرصت ارتباط را از او گرفته به نحوی که او را وادار به واکنشی جبرانی برای ابراز وجود خویش به قصد اثبات وجود داشتنش نموده ، گویی وی به دنبال فرصتی می گشته است تا در پاسخ به نیازهای همیشگی انسانها به

1-     رابطه و گریز از تنهایی و

2-     دیده شدن و ابراز و اثبات وجود خود و همچنین

3-     در فرار از سختی واقعیات موجود زندگی و اجتماع خود به این شبکه های بدون مرز بپیوندد. اتفاقی که با توجه به امکان پوشیدگی و پنهانی او در پس نقابهای متعدد به ظهور انسان مجازی نقابداری انجامیده که دیوار سکوت را شکسته و بی وقفه و یکسره حرف می زند و بدون هیچ تأملی و بدون عمقی به بازیهای رنگارنگ و جذاب و پرسه زنی در محیط وب سرگرم است .

افسون این پدیده فراگیر به حدی است که انسان دنیای معاصر را به آیکون‌های کوچکی تبدیل کرده، اسیر در زیر بمباران تبلیغات هدفمند و هوشمند و زندانی بی اراده و افسون زده. گویی روح این فضا، سرگرمی و فانتزی و چیزی است شبیه دنیای جادویی آلیس در سرزمین عجایب، غیرواقعی اما شیرین و رویائی به این گونه است که شاید بتوان فضای مجازی رابه تقلید از مارکس افیون توده ها خواند.

پس از شرح مختصری از برخی ویژگی ها و بعضی زمینه های روانی و اجتماعی فضای مجازی مسئله ارتباط آن با فرهنگ جامعه مسئله اساسی است.

دنیای مجازی به لحاظ برخی خصوصیات و ویژگی های آن توانسته است به لحاظ نقش ارتباط دهندگی وسیع و گسترده و شبکه ای آن جهانی کوچکتر با شبکه عصبی مرتبط تر و حساس تر بسازد امری که از تبادل سریع اخبار و اطلاعات و اندام واره مرتبط ناشی از آن سرچشمه می گیرد اما نباید از نظر دور داشت که در این راه یک دست شدن فرهنگهای متنوع بشری به لحاظ همین ارتباطات وسیع و جایگزینی یک فرهنگ عام مبتنی بر ارتباطات و خواسته های عام و مشترک و اولیه انسانی در پی آمده است . از بین رفتن مرزهای جغرافیایی و فرهنگی، لجام گسیختگی های ارتباطی ناشی از پنهان ماندن هویت و عدم کنترل اجتماعی در این فضا و تاثیر سوء بر روابط گرم خانواده ها از دیگر نتایج این پدیده بوده است.

همچنین گرایش شدید و بی ضابطه جوانان در جوامع سنتی تر که از محدودیتهای بیشتری برخوردار بوده اند تاثیرات عمده ای در رفتار و گفتار این نسل داشته است نسلی فانتزی و گریزان از واقعیات جامعه و زندگی ،امری که نگرانی هایی را در بین علاقمندان به سلامت اخلاقی جامعه در پی آورده است.

 اما در ارتباط با فرهنگ بد نیست تفکیکی قائل شویم بین فرهنگ به مثابه زیربنا و فرهنگ به مثابه رو بنا. فرهنگ به مثابه زیر بنا چیست؟ پایه هایش در کجاست؟ عناصرش کدامند؟ تفاوتش با فرهنگ روبنا چیست؟

فرهنگ به عنوان گریزگاه سرخوردگیهای سیاسی، اجتماعی بخش هایی از جامعه ؟(فضایی که حساسیت کمتری نسبت به فضای سیاسی داشته و دارد و فعالیت در آن کم هزینه تر بوده است) و یا فرهنگ به عنوان شکل دهنده و تاثیرگذار اعتقادات و باورها و نرم افزار رفتار انسان؟ مسئله این است، کدام فرهنگ؟ و ما می خواهیم نسبت فضای مجازی با کدام فرهنگ ویا کدام بخش از فرهنگ را بیابیم؟

بدیهی است فرهنگ روبنا متزلزل است و وابسته به شرایط و اقتضائات ،ضعیف است و منفعل، قشری و سطحی است و از ریشه‌ها می‌گریزد،شعارزده است و شهرت طلب، دمدمی است و تنوع طلب، بنابراین به وابستگانش نیز همین ویژگی ها را منتقل می کند. روبنای شرایط سیاسی- اجتماعی و اقتصادی متحول جامعه است، موثر نیست تاثیرپذیر است.

اما فرهنگ زیربنا در اعتقادات ریشه دارد به مسائل اصلی انسان می پردازد سوالهای وجودی وی را پاسخ می دهد او را در جایگاه هستی می نشاند و در آن جایگاه برایش برنامه می دهد به ساحت وجودی انسان و مولفه های ساختاری وجود وی می پردازد. در او تفکر و تعقل را برمی انگیزد. معیار سنجش می دهد و به رشد استعدادهای او می اندیشد،  بنابراین تحول در انسان بوجود می آورد و نوع نگاه انسان را عوض می کند و سیاست و اقتصاد و جامعه را از خود متاثر می سازد. در این بین شکل‌ها مهم نیست نوع نگاه و محتواست که این یک را زیر بنا می سازد و آن یک را روبنا.

مسئله آنجاست که ما غلط به سراغ مسئله رفته ایم . بی عملی در عرصه هایی که باید کار می شده را با پاک کردن و فیلتر کردن مسائل جدید مستحدثه می خواهیم حل کنیم! کاربست قدرت در عرصه فرهنگ ،حتی به فرض محال اگر موفق هم بشویم فقط مسئله را به تعویق انداخته ایم. و با موجی جدید که این بار با قدرت تکنولوژی، قوی تر هم خواهد رسید نهال ضعیف و رشد نکرده فرهنگ جامعه را که از تطبیق با شرایط نوی جامعه عقب مانده در معرض خطر بزرگتری قرار داده ایم.

کوتاه کلام فرهنگ جامعه اگر مولفه های زیر بنائی اش توسط دلسوزان واقعی و روشن بین به درستی شکل گرفته باشد نه تنها آسیبی از این امواج نخواهد دید بلکه مظاهر جدید تکنولوژی روز را در اختیار خود خواهد گرفت و در کار ارتقاء و رشد جامعه به کار خواهد بست. والا اگر پایه های آن در زمین اعتقادات محکم نشده باشد می شود آنچه امروز می بینیم. امروز ظرفیت های فراوانی در حد فضای جدید مجازی ایجاد شده است و همه آنچه تاکنون به عنوان ویژگی ها ،آسیبهاو زمینه های آن برشمرده شد می تواند فرصت هایی باشد که درست مدیریت نشده اند ویا به قابلیت های مثبت آن درست توجه نکرده ایم ، برگردیم و دوباره نگاه کنیم.